HYPOCRIET
Machtige mensen oordelen streng over anderen, soepel over zichzelf
Roos Vonk*
Je eigen gedrag ziet er vaak heel anders uit dan dat van anderen. Beter; nobeler. Jij mag in je relatie af en toe flirten met een ander, maar je partner niet; want als jij het doet kan het geen kwaad, het zal de relatie niet bedreigen, maar als je partner het doet weet je het maar nooit. Jij mag best eens wat eerder naar huis als je keihard hebt gewerkt en al je taken hebt volbracht, maar collega’s die dat doen laden de verdenking op zich dat ze verzaken.
Doordat we onze eigen motieven beter begrijpen en de oprechtheid ervan vertrouwen, oordelen we vaak milder over onszelf dan over anderen. Als wíj het doen, is er een goede reden voor, of het is onschuldig. Als een ander het doet, is het foute boel en een schande. De ironie is dat ons beeld van anderen vaak beter klopt dan van onszelf. Die strenge oordelen over anderen zijn dus vaak terecht; die soepele oordelen over onszelf niet.
Het woord hypocriet verwijst naar het verschil tussen je beoordeling van je eigen gedrag en dat van anderen. Hoe strenger je oordeelt over anderen en hoe soepeler over jezelf, des te hypocrieter ben je dus. Jij hebt daar vast helemáál geen last van, maar o, wat kunnen ánderen hypocriet zijn. Ouders die hun kinderen drank en drugs verbieden en ondertussen zelf onbelemmerd aan de fles zitten, politici die de hoeksteen van de samenleving hoog in het vaandel dragen en ondertussen met een scharrel hun eigen gezin op het spel zetten, of die traditionele normen en waarden proclameren maar wel gepakt worden voor te hard rijden, om nog maar te zwijgen van banken die vrije marktwerking o zo belangrijk vinden, maar wel even een paar miljard van de staat nodig hebben als het fout gaat.
Sjoemelen
Studenten die in een onderzoek taken moesten verdelen door een muntje op te gooien in de privacy van hun onderzoekshokje, besloten opvallend vaak (85%) dat zijzelf de leuke taak kregen en een ander de vervelende. In het algemeen vonden ze dat je de taken zonder aanzien des persoons moest verdelen, maar in hun geval was er vast een goede reden waarom ze een beetje mochten sjoemelen (‘Die ander vindt die taak vast heel leuk, dus is het toch eerlijk zo’). Evenzo mogen mensen geen inkomsten verzwijgen op hun belastingaangifte, en niet te hard rijden om een afspraak te halen, maar als zij het zelf doen is het minder erg dan als een ander het doet.
Het probleem is dat mensen twee dingen willen. Ze willen morele wezens zijn met hoogstaande normen en waarden. Maar ze willen ook hun eigenbelang behartigen, en moreel hoogstaand gedrag is vanuit dat oogpunt kostbaar en vaak teveel gevraagd.
Dat probleem lossen mensen op door hun eigen gedrag niet goed te toetsen aan hun normen. In het eerder vermelde onderzoek bleek bijvoorbeeld dat mensen het muntje eerlijk opgooien en taken onpartijdig toewijzen wanneer de onderzoeker a) de norm van onpartijdige toewijzing heel expliciet maakt én b) het zelfbewustzijn verhoogt, bijvoorbeeld door deelnemers voor een spiegel te zetten. Dat leidt ertoe dat ze hun eigen gedrag beter gaan toetsen aan de geldende norm. Ze worden daar niet opeens heel integer van, maar het zorgt ervoor dat ze hun eigen morele overtreding domweg niet meer goed aan zichzelf kunnen verkopen.
Hyper-criet
Een andere remedie tegen hypocrisie is ervoor zorgen dat mensen zich machteloos voelen, want dat blijkt zelfs te leiden tot een zekere mate van hyper-crisie, het omgekeerde van hypocrisie: strenger oordelen over jezelf dan over anderen. (Denk maar aan vrouwen die vaak veel milder naar de vetrollen en rimpels van anderen kijken dan van zichzelf.)
Mensen met macht zijn juist extra hypocriet: zij voelen zich enerzijds gerechtigd om anderen te beoordelen, ze moeten er immers voor zorgen dat iedereen zich aan de regels houdt; anderzijds lijken ze ook te vinden dat zijzelf die regels wat mogen buigen.
Quod licet Iovi non licet bovi: wat Jupiter mag, mag het vee nog niet. Heb je zo’n baas, dan is het zaak de legitimiteit van diens machtspositie ter discussie te stellen of te ondermijnen. Volgens onderzoekers kan dat bazen inspireren zich volgens hun eigen normen te gedragen. Als ze tenminste überhaupt opmerken dat ze een geloofwaardigheidsprobleem hebben.
* Dit artikel is ontleend aan Collega's en andere ongemakken (Maven Publishing 2015).